Samenwerken om te komen tot uitvoerbaar beleid

Uitvoerbaar beleid kan alleen tot stand komen wanneer er sprake is van een open trialoog over een actueel thema: een gelijkwaardig gesprek tussen politici, beleidsmakers van ministeries en publieke dienstverleners als UWV. UWV heeft eind 2022 op initiatief van de Tweede Kamer voor het eerst een trialoog georganiseerd over hardheden in de WIA.

We willen trialogen vaker inzetten. Bij het realiseren van onze ambities willen we nog meer dan voorheen proactief handelen en bijdragen aan een andere dynamiek tussen politiek, beleid en uitvoering. We werken gezamenlijk aan verbetering van de onderlinge samenwerking. Eventuele knelpunten die we signaleren en kansen die we zien om de dienstverlening aan burgers te verbeteren, brengen we actief onder de aandacht. Daarbij maken we dankbaar gebruik van de signalen die we krijgen van onze cliëntenraden. In de uitvoeringstoets die we op alle nieuwe wet- en regelgeving uitbrengen letten we sinds 2022 scherper op de effectiviteit van de voorstellen. Verder bekijken we periodiek met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) hoe we de beschikbare ICT‑verandercapaciteit het best kunnen inzetten.

Driehoek uitvoering–beleid–politiek

Het ministerie van SZW en UWV bezien op reguliere basis wat er in de sturingsrelatie goed gaat en beter kan. In 2022 is de sturingsvisie van 2016 vervangen door de samenwerkingsvisie Samen voor de burger, om beter invulling te geven aan de gedeelde verantwoordelijkheid om maatschappelijke opgaven op te lossen. Een gedeelde verantwoordelijkheid vraagt onder andere om responsiviteit, vakmanschap, transparantie en voortdurende reflectie op hoe we onderling beter kunnen samenwerken en beter de verbinding kunnen leggen tussen beleid, uitvoering en politiek. De samenwerkingsvisie beschrijft vijf principes die de basis vormen van hoe we willen samenwerken. Twee bijlagen met de wettelijke kaders en de verschillende rollen van de sturingsdriehoek schetsen de context waarbinnen we met elkaar deze samenwerkingsprincipes naleven. In de eerste maanden van 2023 is de visie verder uitgewerkt. Zo heeft UWV zijn rol van opdrachtnemer in de bestuurlijke driehoek eigenaar–opdrachtgever–opdrachtnemer nader omschreven. Daarnaast is samen met het ministerie van SZW en de SVB gewerkt aan het organiseren van een eerste Gezamenlijke Dag voor de Starter in juni 2023 voor nieuwe UWV-, SVB- en SZW‑medewerkers die in de dagelijkse praktijk veel met elkaar zullen samenwerken. Deze dag kan worden gezien als een gezamenlijk deel van het inwerkprogramma gericht op de samenwerking(safspraken) in de bestuurlijke driehoek.

Dilemma’s en knelpunten

Begin juni 2022 hebben we voor de tweede keer een knelpuntenbrief aan de minister van SZW gestuurd. In deze brief hebben we opnieuw aandacht gevraagd voor de mismatch tussen de vraag naar sociaal‑medische beoordelingen en de daarvoor beschikbare beoordelingscapaciteit. De brief gaat verder in op de complexiteit in wetgeving die de UWV‑dienstverlening raakt en effecten van de WIA die hardvochtig kunnen uitpakken voor groepen burgers (de zogeheten WIA‑hardheden). Verder hebben we gewezen op de zogeheten bruto‑nettoproblematiek, het probleem dat uitkeringen bruto worden vastgesteld en netto worden uitbetaald, maar bij terugvordering volgens de wet in principe bruto moeten worden teruggevorderd. Deze onderwerpen zijn onderwerp van gesprek met het ministerie en waar relevant ingebracht op de Vereenvoudigingsagenda SZW. Om de voortgang van de onderwerpen uit de knelpuntenbrieven bij te houden, hebben we een speciale monitor ontwikkeld. Om de gemelde knelpunten weg te nemen en de complexiteit van wetgeving te verminderen, werken we intensief met het ministerie samen aan een groot aantal trajecten zoals het interdepartementaal beleidsonderzoek Vereenvoudiging sociale zekerheid, de Vereenvoudigingsagenda en de herijking van het handhavingsinstrumentarium. We verwachten in juni 2023 een conceptwetsvoorstel over de herijking van het handhavingsinstrumentarium, met het verzoek om een uitvoeringstoets te doen. In de derde knelpuntenbrief, die we begin juni 2023 naar de minister sturen, doen we enkele aanbevelingen om nog openstaande knelpunten uit de eerste twee knelpuntenbrieven versneld op te pakken.

Het is belangrijk dat wetten en regelingen niet alleen technisch uitvoerbaar zijn, ze moeten ook voor iedereen begrijpelijk en doenlijk zijn. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) heeft de overheid een aantal jaren geleden geadviseerd daar meer aandacht aan te besteden. In intensieve samenwerking met de WRR hebben we de doenvermogentoets ontwikkeld. In de eerste maanden van 2023 hebben we vijf doenvermogentoetsen uitgevoerd. De inzichten die we bij de toetsen opdoen, gebruiken we bij de beoordeling van de betreffende wetsvoorstellen. Dit heeft geleid tot concrete aanpassingen in de voorgenomen wet- en regelgeving. De combinatie van vereenvoudiging van de regels met eenvoudig overgangsrecht draagt maximaal bij aan begrijpelijkheid en doenvermogen van burgers, het vergroten van de doelmatigheid en het sneller komen tot modernisering van het (ICT‑)systeemlandschap.

In 2023 werken we met het deels vernieuwde proces van beleidsvorming en uitvoeringstoetsen. Dat betekent dat we in een zo vroeg mogelijk stadium beleidsveranderingen die op onze organisatie afkomen beoordelen op effectiviteit, impact op onze dienstverlening, uitlegbaarheid en begrijpelijkheid voor burgers en werkgevers, en het beroep op hun doenvermogen. In 2023 gaan we ook werken met de invoeringstoets, waarmee we na verloop van een bepaalde tijd na de implementatiedatum toetsen of en zo ja in welke mate de nieuwe wet- en regelgeving in de praktijk overeenkomt met de beoogde werking en bedoeling. Er worden op dit moment twee pilots met invoeringstoetsen uitgevoerd, voor het STAP‑budget en voor de vereenvoudiging van de Wajong. Deze pilots worden in de tweede helft van het jaar geëvalueerd. Daarna zal er een vaste werkwijze worden ontwikkeld.

Sturing en verantwoording meer in overeenstemming brengen met publieke waarden

UWV is er voor iedereen. We willen onze taak op zodanige wijze uitvoeren dat mensen zich door ons gezien, gehoord en geholpen voelen. We passen daarom steeds meer de menselijke maat toe in onze dienstverlening en gaan over tot maatwerk waar dat nodig is. Dat hebben we ook tot uitdrukking gebracht in de sturingsafspraken (kritische prestatie‑indicatoren) die we in 2022 samen met het ministerie van SZW hebben ontwikkeld, parallel met de ontwikkeling van de interne sturing. Daarbij hebben we gebruikgemaakt van externe ondersteuning en expertise, onder andere van het Zijlstra Center (VU) dat zich bezighoudt met onderzoeken naar maatschappelijke waarde. Met de nieuwe set sturingsafspraken maken we in onze verantwoording over 2023 voor het eerst de beweging die we als organisatie maken zichtbaar. Omdat de maatschappelijke ontwikkelingen niet stilstaan, zullen we de set de komende jaren doorontwikkelen door lerend te evalueren. Naast kwantitatieve indicatoren bevat de set nieuwe, aanvullende kwalitatieve indicatoren. Over de scores op de prestatie‑indicatoren rapporteren we in deel 2 van dit viermaandenverslag, in hoofstuk Prestatie‑indicatoren. In het tweede en derde kwartaal van 2023 ontwikkelen we de rapportage over de sturingsafspraken verder door; deze moet onderdeel worden van het doorlopende ‘goede gesprek’ met het ministerie van SZW over onze gezamenlijke opdracht en hoe we daarop sturen en ons daarover verantwoorden.

Ethische beraadslaging

De beslissingen die we nemen in ons werk hebben altijd, direct of indirect, impact op burgers en bedrijven en moeten dan ook moreel juist, rechtmatig en toereikend zijn. Recente ontwikkelingen zoals de kinderopvangtoeslagaffaire zorgen ervoor dat de maatschappij explicieter van UWV verlangt dat ethische dilemma’s bespreekbaar zijn. Ethische beraadslaging is daarom expliciet meegenomen in de nieuwe sturingsafspraken. Op dit moment inventariseren we de vele initiatieven die binnen UWV op dit gebied lopen, om na te gaan wat er aanvullend nodig is om ethische beraadslaging tot een zichtbaar werkend onderdeel van onze dienstverlening te maken. Op dit moment maken we daarvoor gebruik van de volgende instrumenten:

• Perspectiefcirkel bij de Maatwerkplaats: De UWV‑Maatwerkplaatsen maken gebruik van de zogeheten perspectiefcirkel. De Maatwerkplaats zorgt ervoor dat alle bij een aangedragen probleem benodigde expertises samenkomen en vanuit drie perspectieven (juridisch, economisch en maatschappelijk) tot een gewogen oplossing komen. We illustreren deze werkwijze hier met twee voorbeelden:

• • Een WW-uitkeringsgerechtigde wilde heel graag twee weken naar het buitenland om mantelzorg te kunnen verlenen aan zijn beste vriend. Volgens de regels moeten we de uitkering dan twee weken stopzetten. Nadat de betrokken professionals alle perspectieven hadden gewogen, hebben ze uiteindelijk samen besloten om dat niet te doen.

  • Een ernstig gehandicapte man die via UWV een bruikleenauto had om naar zijn werk te komen, moest die auto inleveren omdat hij in de WW terechtkwam. Maar dat zou tijdelijk zijn, want zijn werkgever zou hem na zes maanden weer in dienst nemen en dan zou hij zijn auto weer nodig hebben. Bovendien was de auto speciaal voor hem aangepast en zou dus niemand er verder iets aan hebben. Formeel had de afdeling die de auto ter beschikking stelde gelijk. Maar aan de hand van de perspectiefcirkel besloten alle betrokken professionals samen dat de cliënt zijn auto mocht houden.

• Kompas Data Ethiek: In aanvulling op de geldende wet- en regelgeving hebben we een aantal ethische principes geformuleerd voor het werken met data. De Commissie Data Ethiek heeft in de eerste vier maanden van 2023 aan de hand van het Kompas Data Ethiek (zie paragraaf ICT en informatiebeveiliging en privacy onder het kopje Meer datagedreven werken) advies uitgebracht over drie door UWV gebruikte algoritmetoepassingen (Werkverkenner, Van WW naar bijstand en Sollicitatiescan).

• Bespreking van morele kerndilemma’s door Commissie Ethiek: Onze Commissie Ethiek bespreekt belangrijke morele dilemma’s en nodigt regelmatig ook medewerkers uit om aan de hand van casuïstiek uit de praktijk mee te denken en te praten over morele dilemma’s. Eind maart 2023 belichtte de commissie de diversiteitsdoelstellingen die UWV hanteert voor managers en medewerkers (zie ook deel 2 van dit viermaandenverslag, paragraaf Versterken van capaciteit en vakmanschap, onder het kopje Steeds meer diversiteit en inclusie) van alle kanten. Wat zijn de beste manieren om deze doelstellingen te behalen en zou een verbreding van deze doelstellingen voor de hand liggen? De diversiteitsdoelstellingen hebben namelijk betrekking op geslacht, etniciteit en leeftijd, maar niet op factoren als handicap/arbeidsbeperking, sociaal‑economische achtergrond, seksuele gerichtheid en genderidentiteit. In hoeverre is registratie van achtergronden van medewerkers/managers een wenselijk hulpmiddel hierbij? Bestaat het risico dat het vastleggen van etniciteit en het formuleren van doelstellingen op dit punt als etnisch profileren worden gezien? Hoe kan het gesprek over het (verder) bevorderen van diversiteit binnen de organisatie op een goede manier worden gevoerd, vanuit een open houding en met respect voor ieders mening?

• Methode morele oordeelsvorming: Binnen ons bedrijfsonderdeel Sociaal‑medische zaken is een leerproces gestart om ethische beraadslaging tot een vanzelfsprekend onderdeel te maken van het dagelijkse werk. Er zijn daarvoor allerlei activiteiten gestart. Zo is tijdens de workshop Wat je van je van professionele buikpijn kunt leren aandacht besteed aan de rol van individuele medewerkers bij morele dilemma’s. Inmiddels bieden 39 medewerkers in de rol van ambassadeur hun naaste collega’s een luisterend oor over ethische dilemma’s. De ambassadeurs worden ondersteund met workshops over actief luisteren, mediation en gesprekstechnieken, en met een nieuwsbrief. Ook is besloten dat bij alle stukken die binnen UWV Sociaal‑medische zaken ter besluitvorming worden voorgelegd de ethische impact moet worden vermeld.

Signalen cliëntenraden UWV

UWV kent een Centrale Cliëntenraad en elf Districtscliëntenraden. We zijn op allerlei niveaus structureel met elkaar in dialoog. In de gesprekken van de cliëntenraden met raad van bestuur, directeuren en plaatselijk management worden vaak nog niet verder onderzochte signalen besproken en meegenomen. Daarnaast brengen de raden gevraagd en ongevraagd advies uit. In de eerste vier maanden van 2023 is er onder andere gesproken over de volgende onderwerpen:

• Minimaregeling: De Centrale Cliëntenraad heeft voorgesteld dat we als brede publieke dienstverlener cliënten preventief wijzen op het bestaan van minimaregelingen bij allerlei instanties en de mogelijkheden die deze bieden om te voorkomen dat mensen in de schulden terechtkomen. We hebben de adviezen van de cliëntenraad grotendeels overgenomen in het UWV‑brede programma Grip op schulden. De Centrale Cliëntenraad wil nog meer inzetten op het voorkomen van schulden en heeft daarom in april 2023 een ongevraagd advies uitgebracht over schuldpreventie.

• Integrale klantreizen: De Centrale Cliëntenraad is betrokken bij de uitwerking van de integrale klantreis Ik ben ziek of gedeeltelijk arbeidsongeschikt. Sinds januari 2023 nemen we signalen van cliëntenraden mee in ons klantsignaalmanagementsysteem.

• Ervaringsdeskundigheid: De Centrale Cliëntenraad heeft in 2022 een ongevraagd advies verstrekt met de aanbeveling om binnen UWV gestructureerd te gaan werken met ervaringsdeskundigheid. We willen deze vorm van samenwerking beproeven en wanneer die succesvol blijkt verder inbedden in de organisatie. We zullen dit in het voorjaar van 2023 concretiseren en verder uitwerken.