Samenwerken om te komen tot uitvoerbaar beleid

Bij het realiseren van onze ambities willen we nog meer dan voorheen proactief handelen en bijdragen aan een andere dynamiek tussen politiek, beleid en uitvoering. Uitvoerbaar beleid kan alleen tot stand komen wanneer er sprake is van een gelijkwaardig gesprek (trialoog) tussen politici, beleidsmakers van ministeries en publieke dienstverleners als UWV.

We werken gezamenlijk aan verbetering van de onderlinge samenwerking. We voeren trialogen om met politiek, beleid en uitvoering een open gesprek te voeren over actuele thema’s, zoals de hardheden in de WIA. Eventuele knelpunten die we signaleren en kansen die we zien om de dienstverlening aan burgers te verbeteren, brengen we actief onder de aandacht. Daarbij maken we dankbaar gebruik van de signalen die we krijgen van onze cliëntenraden. In de uitvoeringstoets die we op alle nieuwe wet- en regelgeving uitbrengen, letten we sinds 2022 scherper op de effectiviteit van de voorstellen. Verder bekijken we periodiek met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) hoe we de beschikbare ICT‑verandercapaciteit het best kunnen inzetten.

Driehoek uitvoering–beleid–politiek

Het ministerie van SZW en UWV bezien op reguliere basis wat er in de sturingsrelatie goed gaat en beter kan. In 2022 is de sturingsvisie van 2016 vervangen door de samenwerkingsvisie Samen voor de burger, om beter invulling te geven aan de gedeelde verantwoordelijkheid om maatschappelijke opgaven op te lossen. De samenwerkingsvisie beschrijft vijf principes die de basis vormen van hoe we willen samenwerken. Twee bijlagen met de wettelijke kaders en de verschillende rollen van de sturingsdriehoek schetsen de context waarbinnen we met elkaar deze samenwerkingsprincipes naleven. In 2023 wordt de visie verder uitgewerkt en geïmplementeerd. Zo hebben we onze rol van opdrachtnemer in de bestuurlijke driehoek eigenaar–opdrachtgever–opdrachtnemer nader omschreven. Daarnaast is in juni de eerste Gezamenlijke dag voor de starter georganiseerd. Met het ministerie van SZW en de SVB hebben we een deel van het inwerkprogramma opgezet dat zich speciaal richt op de samenwerking(safspraken). Dit is bedoeld voor nieuwe UWV-, SVB- en SZW‑medewerkers die in de dagelijkse praktijk veel met elkaar zullen samenwerken.

Dilemma’s en knelpunten

Begin juni 2023 hebben we opnieuw een knelpuntenbrief aan de minister van SZW gestuurd. Deze is formeel aangeboden aan de Tweede Kamer tijdens de Avond van de Publieke Dienstverlening (zie hieronder). De brief was een bijlage bij de Stand van de uitvoering sociale zekerheid, die in juni is verschenen en een overzicht geeft van belangrijke ontwikkelingen bij UWV en de SVB. In de knelpuntenbrief staan we stil bij het overkoepelende dilemma dat voor de meeste van eerder gemelde knelpunten inmiddels trajecten zijn gestart waaraan met veel inzet wordt gewerkt, maar dat deze trajecten niet op korte(re) termijn leiden tot concrete oplossingen of zichtbare veranderingen voor onze cliënten. We hebben daarom aandacht gevraagd voor een versnelde aanpak voor het oplossen van zes bestaande knelpunten en gepleit voor het realiseren van wendbare wetgeving om gegevensuitwisseling en gegevensverwerking sneller mogelijk te maken. Direct na de publicatie van de knelpuntenbrief hebben we samen met het ministerie van SZW het initiatief genomen om invulling te geven aan de gevraagde versnelling. In de laatste vier maanden van dit jaar staan concrete acties gepland om aan de slag te gaan met vier van de zes eerder gemelde knelpunten: de wettelijke onmogelijkheid om op eigen initiatief een WW‑uitkering te beëindigen, de inkomensterugval wanneer iemand werkloos wordt vanuit de WIA, het ontbreken van de mogelijkheid om bij verblijf in het buitenland calamiteitenverlof voor de WW op te nemen en beëindiging van de arbeidsovereenkomst met een zieke werknemer via een vaststellingsovereenkomst, waardoor de werknemer daarna geen recht heeft op een Ziektewet- of WW‑uitkering. We zullen deze activiteiten actief monitoren.

Om de complexiteit van wetgeving te verminderen, werken we momenteel met het ministerie van SZW samen aan onder andere vereenvoudiging van de WW en vereenvoudiging van verlofregelingen bij ouderschap. Via de werkagenda SUWI werken we samen aan onder andere vereenvoudiging van gebruik en deling van gegevens. Daarnaast voorzien we OCTAS, de commissie die zich buigt over vereenvoudiging van de arbeidsongeschiktheidsregelingen, actief van input.

Het is belangrijk dat wetten en regelingen niet alleen technisch uitvoerbaar zijn, ze moeten ook voor iedereen begrijpelijk en doenlijk zijn. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) heeft de overheid een aantal jaren geleden geadviseerd daar meer aandacht aan te besteden. In intensieve samenwerking met de WRR hebben we de doenvermogentoets ontwikkeld. In de eerste acht maanden van 2023 hebben we tien doenvermogentoetsen uitgevoerd. De inzichten die we bij de toetsen opdoen, gebruiken we bij de beoordeling van de betreffende wetsvoorstellen. Dit heeft geleid tot concrete aanpassingen in de voorgenomen wet- en regelgeving. De combinatie van vereenvoudiging van de regels met eenvoudig overgangsrecht draagt maximaal bij aan begrijpelijkheid en doenvermogen van burgers, het vergroten van de doelmatigheid en het sneller komen tot modernisering van het (ICT‑)systeemlandschap.

In 2023 werken we met het deels vernieuwde proces van beleidsvorming en uitvoeringstoetsen. Dat betekent dat we in een zo vroeg mogelijk stadium beleidsveranderingen die op onze organisatie afkomen beoordelen op effectiviteit, impact op onze dienstverlening, uitlegbaarheid en begrijpelijkheid voor burgers en werkgevers, en het beroep op hun doenvermogen. In 2023 gaan we ook werken met de invoeringstoets, waarmee we na verloop van een bepaalde tijd na de implementatiedatum toetsen of en zo ja in welke mate de nieuwe wet- en regelgeving in de praktijk overeenkomt met de beoogde werking en bedoeling. Er worden op dit moment twee pilots met invoeringstoetsen uitgevoerd, voor het STAP‑budget en voor de vereenvoudiging van de Wajong. Deze pilots worden in de tweede helft van het jaar geëvalueerd. Daarna zal er een vaste werkwijze worden vastgesteld.

Avond en Dag van de Publieke Dienstverlening

Op 21 juni organiseerden we, samen met de SVB, voor de tweede keer de Avond van de Publieke Dienstverlening. Op deze avond overhandigden UWV en SVB officieel aan de Tweede Kamer hun zogeheten knelpuntenbrieven. Daarin geven we niet alleen aan waar wetgeving goede publieke dienstverlening in de weg zit maar bieden we ook oplossingsrichtingen om deze knelpunten op te lossen. In onze knelpuntenbrief hebben we er onder andere op gewezen dat het voor mensen die een nieuwe baan vinden en nog een kleine resterende WW‑uitkering behouden, wettelijk niet mogelijk is om vrijwillig die uitkering stop te zetten. Zoiets valt moeilijk uit te leggen. Om hierin verandering aan te brengen is een wetswijziging nodig. Omdat zo’n traject lang duurt, hebben we voorgesteld dat het ministerie in de tussentijd gedoogt dat mensen hun WW‑uitkering altijd op eigen initiatief kunnen stopzetten.

Op 22 juni volgde de Dag van de Publieke Dienstverlening. Deze dag wordt georganiseerd in samenwerking met de Tweede Kamer. Het overkoepelende thema dit jaar was: Samen werken aan vereenvoudiging. Kamerleden, medewerkers van uitvoeringsorganisaties, beleidsambtenaren, burgers en ondernemers gingen met elkaar in gesprek over knelpunten en dilemma’s in de publieke dienstverlening en namen deel aan diverse activiteiten. UWV organiseerde met de gemeente Den Haag een workshop over een werkwijze waarbij UWV en de gemeente hun dienstverlening vroegtijdig gezamenlijk inzetten om te voorkomen dat mensen onnodig vanuit de WW doorstromen naar de bijstand (zie ook paragraaf Intensivering werkzoekenden- en werkgeversdienstverlening, onder het kopje Maatwerkscan).

Sturing en verantwoording meer in overeenstemming brengen met publieke waarden

UWV is er voor iedereen. We willen onze taak op zodanige wijze uitvoeren dat mensen zich door ons gezien, gehoord en geholpen voelen. We passen daarom steeds meer de menselijke maat toe in onze dienstverlening en gaan over tot maatwerk waar dat nodig is. Dat hebben we ook tot uitdrukking gebracht in de sturingsafspraken (kritische prestatie‑indicatoren) die we in 2022 samen met het ministerie van SZW hebben ontwikkeld, parallel met de ontwikkeling van de interne sturing. Daarbij hebben we gebruikgemaakt van externe ondersteuning en expertise, onder andere van het Zijlstra Center (VU) dat zich bezighoudt met onderzoeken naar maatschappelijke waarde. Met de nieuwe set sturingsafspraken maken we in onze verantwoording over 2023 de beweging zichtbaar die we als organisatie maken. Omdat de maatschappelijke ontwikkelingen niet stilstaan, zullen we de set de komende jaren doorontwikkelen door lerend te evalueren. In de afgelopen maanden hebben we gewerkt aan nieuwe, aanvullende kwantitatieve indicatoren voor sociaal‑medische beoordelingen. Hierover voeren we inmiddels op ambtelijk niveau met het ministerie van SZW overleg. Naast kwantitatieve indicatoren bevat de set nieuwe, aanvullende kwalitatieve indicatoren. Over de scores op de prestatie‑indicatoren rapporteren we in deel 2 van dit achtmaandenverslag, in het hoofdstuk Prestatie‑indicatoren. In de resterende maanden van 2023 ontwikkelen we de sturingsafspraken verder door; deze moeten onderdeel worden van het doorlopende ‘goede gesprek’ met het ministerie van SZW over onze gezamenlijke opdracht en hoe we daarop sturen en ons daarover verantwoorden.

Ethische beraadslaging

De beslissingen die we nemen in ons werk hebben altijd, direct of indirect, impact op burgers en bedrijven en moeten dan ook moreel juist, rechtmatig en toereikend zijn. Recente ontwikkelingen zoals de kinderopvangtoeslagaffaire zorgen ervoor dat de maatschappij explicieter van UWV verlangt dat ethische dilemma’s bespreekbaar zijn. Ethische beraadslaging is daarom expliciet meegenomen in de nieuwe sturingsafspraken. Binnen UWV kennen we verschillende methodieken om ethische dilemma’s te bespreken. We zijn bezig om deze methodieken steeds vanzelfsprekender en toegankelijker in te bedden in onze dienstverlening. In het tweede tertaal zijn binnen UWV diverse ethische dilemma’s besproken en initiatieven genomen om de bestaande methodieken meer bekendheid te geven en breder in te zetten:

• Perspectiefcirkel bij de Maatwerkplaats: De UWV‑Maatwerkplaatsen maken gebruik van de zogeheten perspectiefcirkel. De Maatwerkplaats zorgt ervoor dat alle bij een aangedragen probleem benodigde expertises samenkomen en vanuit drie perspectieven (juridisch, economisch en maatschappelijk) tot een gewogen oplossing komen. We illustreren de dilemma’s die in de Maatwerkplaatsen aan de orde komen hier met drie voorbeelden over WW en buitenland:

• • Omer is voor de uitvaart van zijn moeder in Soedan. Dan breekt daar de oorlog uit, het vliegveld wordt gesloten. De door hem ingediende WW‑aanvraag wordt afgewezen omdat verblijf in het buitenland dat geen vakantie is, geen recht geeft op een uitkering.

  • Robin werkte 24 uur per week in loondienst in Nederland en had daarnaast losse werkzaamheden als zanger in Spanje, het hele jaar door. Dit kon hij gedurende enige jaren prima combineren. Robin komt in de WW terecht. Hij mag niet meer (anders dan voor vakantie) naar Spanje om zijn werk als zanger te doen. Hierdoor heeft hij € 600 minder inkomsten per maand en mist hij het uitvoeren van zijn passie.

  • De zus van Jantine woont in het buitenland en overlijdt. Jantine regelt alle zaken. Zij moet hiervoor drie weken naar het buitenland. De WW stelt dat verblijf buitenland, dat geen vakantie is, geen recht geeft op een uitkering. Het regelen van nalatenschap en uitvaart is niet ‘vakantie genieten’ zoals bedoeld in de WW en benoemd in de rechtspraak.

• Kompas Data Ethiek: In aanvulling op de geldende wet- en regelgeving hebben we een aantal ethische principes geformuleerd voor het werken met data. De in 2022 ingestelde Commissie Data Ethiek heeft het afgelopen tertaal aan de hand van het Kompas Data Ethiek (zie paragraaf ICT en informatiebeveiliging en privacy onder het kopje Bewust datagedreven werken) advies uitgebracht over twee door UWV gebruikte algoritmetoepassingen: de Werkverkenner (zie deel 2 van dit achtmaandenverslag, paragraaf Arbeidsbemiddeling en re‑integratie voor WW‑gerechtigden, onder het kopje Persoonlijke gesprekken) en de maatwerkscan Van WW naar bijstand (zie paragraaf Intensivering werkzoekenden- en werkgeversdienstverlening). Het expertteam data‑ethiek gaat met bedrijfsonderdelen het gesprek aan over datatoepassingen die ontwikkeld worden. Het team heeft in 2023 gesprekken gevoerd over de applicatie Kunstmatig intelligente analyseraadpleegassistente (KIARA), die met behulp van kunstmatige intelligentie documenten volledig geautomatiseerd kan analyseren, en over de medische rapportageassistent. Hierdoor kunnen we ethische aspecten zo vroeg mogelijk in de ontwikkeling van deze datatoepassingen meenemen.

• Bespreking van morele kerndilemma’s door Commissie Ethiek: Onze Commissie Ethiek bespreekt belangrijke morele dilemma’s en nodigt regelmatig ook medewerkers uit om aan de hand van casuïstiek uit de praktijk mee te denken en te praten over morele dilemma’s. Nadat er een verharding was gesignaleerd in de reacties van UWV‑medewerkers op artikelen die op ons intranet worden gepubliceerd, besprak de Commissie Ethiek eind juni het belang van een open gedachtewisseling in relatie tot het belang om respectvol met elkaar om te gaan. Er zijn oplossingsrichtingen verkend die gericht zijn op zowel bewustwording als op het stellen en handhaven van grenzen.

• Methode morele oordeelsvorming: Binnen ons bedrijfsonderdeel Sociaal‑medische zaken is een leerproces gestart om ethische beraadslaging tot een vanzelfsprekend onderdeel van het dagelijkse werk te maken. Zo is in maart 2023 een e‑mailadres geopend waar medewerkers van dit bedrijfsonderdeel ondersteuning kunnen vragen bij hun morele dilemma’s. De hulp die vanuit UWV‑district Noord‑Holland Noord aan district Noord is geboden om de achterstanden bij de WIA‑claimbeoordelingen weg te werken, zal worden geëvalueerd met de methodiek van ethische beraadslaging.

Signalen cliëntenraden UWV

UWV kent een Centrale Cliëntenraad en elf Districtscliëntenraden. We zijn op allerlei niveaus structureel met elkaar in dialoog. In de gesprekken van de cliëntenraden met raad van bestuur, directeuren en plaatselijk management worden vaak nog niet verder onderzochte signalen besproken en meegenomen. Daarnaast brengen de raden gevraagd en ongevraagd advies uit. In de eerste acht maanden van 2023 is er onder andere gesproken over de volgende onderwerpen:

• Minimaregeling: De Centrale Cliëntenraad heeft voorgesteld dat we als brede publieke dienstverlener cliënten preventief wijzen op het bestaan van minimaregelingen bij allerlei instanties en de mogelijkheden die deze bieden om te voorkomen dat mensen in de schulden terechtkomen. We hebben de adviezen van de cliëntenraad grotendeels overgenomen in het UWV‑brede programma Grip op schulden. De Centrale Cliëntenraad wil nog meer inzetten op het voorkomen van schulden en heeft daarom in april 2023 een ongevraagd advies uitgebracht over schuldpreventie. We hebben hierna op uwv.nl een speciale pagina opgenomen waarmee we burgers met geldzorgen wijzen op verschillende voorzieningen en instanties waar ze terechtkunnen voor (financiële) ondersteuning.

• Integrale klantreizen: De Centrale Cliëntenraad is betrokken bij de uitwerking van de integrale klantreis Ik ben ziek of gedeeltelijk arbeidsongeschikt. Sinds januari 2023 nemen we signalen van cliëntenraden mee in ons klantsignaalmanagementsysteem.

• Aandachtspuntenlijst bij WIA-aanvraag: De cliëntenraad heeft in 2022 een aandachtspuntenlijst ontwikkeld waarmee mensen die een WIA-uitkering (willen) aanvragen zich beter kunnen voorbereiden op hun sociaal‑medische beoordeling om goed voorbereid het gesprek met de verzekeringsarts in te gaan. We hebben deze aandachtspuntenlijst in een pilot in Limburg beproefd. Cliënten waren positief over de lijst en gaven aan dat deze hun rust geeft. We hebben de pilot met een extra vragenlijst uitgebreid naar nog twee locaties; deze pilot loopt door tot eind oktober. Het evaluatierapport van beide pilots verwachten we in december.

­